კონსპექტი – სამართლის ანთროპოლოგიურ-პერსონალური ფუნქცია
სამართალი აღიარებს ინდივიდის განსაკუთრებულ სოციალურ როლს საზოგადოებაში; იცავს პიროვნების სიცოცხლეს, ჯანმრთელობასა და ღირსებას.
სამართლის პერსონალური ფუნქცია მოიცავს მართლწესრიგით დადგენილი პიროვნების სტატუსს. სამართლის პერსონალური ფუნქცია ეხება არა იზოლირებულ, არამედ სოციალური ურთიერთობის მონაწილე ინდივიდს. სამართალი იცავს მის პირად ავტონომიასა და ცხოვრების ინტიმურ სფეროებს, როგორც სხვა პირების, ასევე სახელმწიფოსა და სხვა საჯარო ინსტიტუტების უკანონო ჩარევისაგან.
თავისუფლება სამართლის უმნიშვნელოვანესი ფუნქციაა. სამართალი აღიარებს თავისუფლების პრიმატს. სამართალი ადგენს არა აბსოლუტურ, არამედ ლიმიტირებულ თავისუფლებას. სამართალი უზრუნველყოფს ინდივიდისა და საზოგადოების სხვა წევრების თავისუფლებას შორის გონივრულ ბალანსს.
დიდი მნიშვნელობა შეიძინა სამართლის ეკოლოგიურმა ფუნქციამ. თანამედროვე სამართალი არეგულირებს ადამიანის ურთიერთობას როგორც ბუნებასთან, ასევე მომავალ თაობებთან.
სამართლის პერსონალური ფუნქცია მოიცავს მართლწესრიგით დადგენილი პიროვნების სტატუსს. სამართლის პერსონალური ფუნქცია ეხება არა იზოლირებულ, არამედ სოციალური ურთიერთობის მონაწილე ინდივიდს. სამართალი იცავს მის პირად ავტონომიასა და ცხოვრების ინტიმურ სფეროებს, როგორც სხვა პირების, ასევე სახელმწიფოსა და სხვა საჯარო ინსტიტუტების უკანონო ჩარევისაგან.
თავისუფლება სამართლის უმნიშვნელოვანესი ფუნქციაა. სამართალი აღიარებს თავისუფლების პრიმატს. სამართალი ადგენს არა აბსოლუტურ, არამედ ლიმიტირებულ თავისუფლებას. სამართალი უზრუნველყოფს ინდივიდისა და საზოგადოების სხვა წევრების თავისუფლებას შორის გონივრულ ბალანსს.
დიდი მნიშვნელობა შეიძინა სამართლის ეკოლოგიურმა ფუნქციამ. თანამედროვე სამართალი არეგულირებს ადამიანის ურთიერთობას როგორც ბუნებასთან, ასევე მომავალ თაობებთან.
კონსპექტი – სამართლის ნორმის ცნება, სტრუქტურა და სახეები
სამართლის ნორმის ცნება
სამართალი შედგება მხოლოდ ნორმებისგან. სამართკუს ნორმები მართლწესრიგის „ელემენტარული ნაწილებია“. მართლწესრიგი არის სამართლის ნორმათა ერთობლიობა.
ნორმა არის პრესკრიფციული წინადადება. ნორმა განსხვავდება დესკრიფციული წინადადებისგან, რომელიც მხოლოდ ფაქტებს აღწერს. დესკრიფციული წინადადების შინაარსს აყალიბებს არსი და არა ჯერარსი. დესკრიფციული წინადადება არკვევს ამა თუ იმ ფაქტზე მსჯელობა ჭეშმარიტია თუ მცდარი. სამართლის შეფარდების პროცესში დესკრიფციულ წინადადებებს შეიძლება იურიდიული მნიშვნელობაც მიენიჭოს.
ნორმა ადგენს იმას, რაც „უნდა იყოს“. სამართლის ნორმა არის ჰიპოთეტური ჯერარსული წინადადება.
სამართლის ნორმა იმპერატიულია. ნორმა ადგენს, რომ განსაზღვრული ქცევა უნდა განხორციელდეს ან არ უნდა განხორციელდეს. ნორმის შეუსრულებლობა არ ნიშნავს,რომ ნორმა მცდარია.
დესკრიფციული წინადადება შეიძლება იყოს ჭეშმარიტი ან მცდარი. ნორმა, როგორც პრესკრიფციული წინადადება არ შეიძლება იყოს ჭეშმარიტი ან მცდარი. ნორმა შეიძლება იყოს სამართლიანია ან უსამართლო, მიზანშეწონილი ან მიზანშეუწონელი. ჭეშმარიტი ან მცდარი შეიძლება იყოს ნორმის შესახებ მსჯელობა. დესკრიფციული წინადადებისგან განსხვავებით, ნორმა მოქმედებს ან არ მოქმედებს.
ნორმა ენობრივი ფორმით გამოხატული ჯერარსული წინადადებაა. ენა ნორმის გარეგანი გამოხატულების ერთადერთი საშუალებაა. ნორმა შესაძლებელია მოცემული იყოს არაენობრივი ფორმითაც (მაგალითად, ავტოსაგზაო ნიშნებაი). ამავე დროს, ნორმის შინაარსი ყველა შემთხვევაში ენობრივი ფორმით უნდა იყოს გამოხატული.
სამართლის ნორმის სტრუქტურა
სამართლის ნორმებს აქვთ განსხვავებული შინაარსი, მაგრამ საერთო სტრუქტურა. ლოგიკური თვალსაზრისით ნორმა შედგება 2 ნაწილისაგან: 1) დესკრიფციული ნაწილი, ანუ ის ფაქტობრივი ურთიერთობა, რომელიც ნებადართულია, აკრძალული ან მოთხოვნილი; 2) ნორმატიული ნაწილი, რომელიც ამბობს, ეს ფაქტობრივი ურტიერტობა აკრზალულია, ნებადართული თუ მოთხოვნილი.
სამართლის ნორმა მოცემულია მოთხოვნის, აკრძალვის ან ნებართვის სახით. „უნდა“ არის მოთხოვნის გამოხატვის ყველაზე გავრცელებული ფორმა. ამავე დროს, მოთხოვნა შეიძლება ჩამოყალიბდეს მის გარეშეც. აკრძალვა გამოიხატება სიტყვით: „აკრძალულია“.
სამართლის ნორმის სტრუქტურა 2 ძირითადი ესემენტისაგან შედგება:
1) ფაქტობრივი შემადგენლობა
2) იურიდიული შედეგი
ფაქტობრივი შემადგენლობა განსაზღვრავს იურიდიული სედეგების წინაპირობებს. ფაქტობრივი შემადგენლობა შეიძლება იყოს განსაზღვრული ან განუსაზღვრელი. განსაზღვრული ფაქტობრივი შემადგენლობა არ მოითხოვს განმარტებას. მას მიეკუთვნება რიცხვი, ზომა, წონა.
განუსაზღვრელი ფაქტობრივი შემადგენლობა მოითხოვს განმარტებას. იგი შეიძლება იყოს დესკრიფციული და ნორმატიული. დესკრიფციული ფაქტობრივი შემადგენლობა შეეხება ობიექტს და მის ნიშან – თვისებებს. ნორმატიული ფაქტობრივი შემადგენლობა მოითხოვს შეფასებას.
ნორმის ფაქტობრივი შემადგენლობა შეიძლება იყოს კუმულაციური ან ალტერნატიული. კუმულაციური ფაქტობრივი შემადგენლობის დროს იურიდიული შედეგის დადგომა დაკავშირებულია რამდენიმე პირობის ერთობლიობასთან.
ალტერნატიული ფაქტობრივი შემადგენლობა მოიცავს ორ ან მეტ პირობას, რომელთაგან ერთ – ერთის არსებობის შემთხვევაში დგება იურიდიული შედეგი.
ნორმა შეიძლება იყოს ერთდროულად როგორც კუმულაციური, ასევე ალტერნატიული.
იურიდიული შედეგი დგება, როცა სახეზეა ნორმის ფაქტობრივი სემადგენლობა. სისხლის სამართალში იურიდიული შედეგია დამნაშავისათვის სასჯელის შეფარდება, სამოქალაქო სამართალში – ზიანის ანაზღაურება, საფასურის გადახდა, ა.შ. იურიდიული შედეგი გამოხატულია სანქციით. სამართლის ნორმა შეიძლება იყოს სანქციის გარეშეც ( leges imperfectae ).
განასხვავებენ პიზიტიურ და ნეგატიურ სანქციებს. უმრავლესობა ნეგატიურია, ითვალისწინებს იურიდიულად არასასურველ შედეგს.
პოზიტიურ სანქციას სურს მართლზომიერი მოქმედების წახალისება. განასხვავებენ რეპრესიულ, რესტიტუციულ და პრევენციულ სანქციებს.
რეპრესიული სანქცია ანგარიშს უწევს დაზარალებული მხარის სამართლიანობის გრძნობას. რესტიტუციული ნორმის მიზანია ნორმის დარღვევამდე არსებული მდგომარეობის აღდგენა.პრევენცია სანქციის უმთავრესი ფუნქციაა და გულისხმობს სამართალდარღვევის თავიდან აცილებას სამართალდამრღვევი პირის ან საზოგადოების სხვა წევრებს მხრიდან.
სამართალი შედგება მხოლოდ ნორმებისგან. სამართკუს ნორმები მართლწესრიგის „ელემენტარული ნაწილებია“. მართლწესრიგი არის სამართლის ნორმათა ერთობლიობა.
ნორმა არის პრესკრიფციული წინადადება. ნორმა განსხვავდება დესკრიფციული წინადადებისგან, რომელიც მხოლოდ ფაქტებს აღწერს. დესკრიფციული წინადადების შინაარსს აყალიბებს არსი და არა ჯერარსი. დესკრიფციული წინადადება არკვევს ამა თუ იმ ფაქტზე მსჯელობა ჭეშმარიტია თუ მცდარი. სამართლის შეფარდების პროცესში დესკრიფციულ წინადადებებს შეიძლება იურიდიული მნიშვნელობაც მიენიჭოს.
ნორმა ადგენს იმას, რაც „უნდა იყოს“. სამართლის ნორმა არის ჰიპოთეტური ჯერარსული წინადადება.
სამართლის ნორმა იმპერატიულია. ნორმა ადგენს, რომ განსაზღვრული ქცევა უნდა განხორციელდეს ან არ უნდა განხორციელდეს. ნორმის შეუსრულებლობა არ ნიშნავს,რომ ნორმა მცდარია.
დესკრიფციული წინადადება შეიძლება იყოს ჭეშმარიტი ან მცდარი. ნორმა, როგორც პრესკრიფციული წინადადება არ შეიძლება იყოს ჭეშმარიტი ან მცდარი. ნორმა შეიძლება იყოს სამართლიანია ან უსამართლო, მიზანშეწონილი ან მიზანშეუწონელი. ჭეშმარიტი ან მცდარი შეიძლება იყოს ნორმის შესახებ მსჯელობა. დესკრიფციული წინადადებისგან განსხვავებით, ნორმა მოქმედებს ან არ მოქმედებს.
ნორმა ენობრივი ფორმით გამოხატული ჯერარსული წინადადებაა. ენა ნორმის გარეგანი გამოხატულების ერთადერთი საშუალებაა. ნორმა შესაძლებელია მოცემული იყოს არაენობრივი ფორმითაც (მაგალითად, ავტოსაგზაო ნიშნებაი). ამავე დროს, ნორმის შინაარსი ყველა შემთხვევაში ენობრივი ფორმით უნდა იყოს გამოხატული.
სამართლის ნორმის სტრუქტურა
სამართლის ნორმებს აქვთ განსხვავებული შინაარსი, მაგრამ საერთო სტრუქტურა. ლოგიკური თვალსაზრისით ნორმა შედგება 2 ნაწილისაგან: 1) დესკრიფციული ნაწილი, ანუ ის ფაქტობრივი ურთიერთობა, რომელიც ნებადართულია, აკრძალული ან მოთხოვნილი; 2) ნორმატიული ნაწილი, რომელიც ამბობს, ეს ფაქტობრივი ურტიერტობა აკრზალულია, ნებადართული თუ მოთხოვნილი.
სამართლის ნორმა მოცემულია მოთხოვნის, აკრძალვის ან ნებართვის სახით. „უნდა“ არის მოთხოვნის გამოხატვის ყველაზე გავრცელებული ფორმა. ამავე დროს, მოთხოვნა შეიძლება ჩამოყალიბდეს მის გარეშეც. აკრძალვა გამოიხატება სიტყვით: „აკრძალულია“.
სამართლის ნორმის სტრუქტურა 2 ძირითადი ესემენტისაგან შედგება:
1) ფაქტობრივი შემადგენლობა
2) იურიდიული შედეგი
ფაქტობრივი შემადგენლობა განსაზღვრავს იურიდიული სედეგების წინაპირობებს. ფაქტობრივი შემადგენლობა შეიძლება იყოს განსაზღვრული ან განუსაზღვრელი. განსაზღვრული ფაქტობრივი შემადგენლობა არ მოითხოვს განმარტებას. მას მიეკუთვნება რიცხვი, ზომა, წონა.
განუსაზღვრელი ფაქტობრივი შემადგენლობა მოითხოვს განმარტებას. იგი შეიძლება იყოს დესკრიფციული და ნორმატიული. დესკრიფციული ფაქტობრივი შემადგენლობა შეეხება ობიექტს და მის ნიშან – თვისებებს. ნორმატიული ფაქტობრივი შემადგენლობა მოითხოვს შეფასებას.
ნორმის ფაქტობრივი შემადგენლობა შეიძლება იყოს კუმულაციური ან ალტერნატიული. კუმულაციური ფაქტობრივი შემადგენლობის დროს იურიდიული შედეგის დადგომა დაკავშირებულია რამდენიმე პირობის ერთობლიობასთან.
ალტერნატიული ფაქტობრივი შემადგენლობა მოიცავს ორ ან მეტ პირობას, რომელთაგან ერთ – ერთის არსებობის შემთხვევაში დგება იურიდიული შედეგი.
ნორმა შეიძლება იყოს ერთდროულად როგორც კუმულაციური, ასევე ალტერნატიული.
იურიდიული შედეგი დგება, როცა სახეზეა ნორმის ფაქტობრივი სემადგენლობა. სისხლის სამართალში იურიდიული შედეგია დამნაშავისათვის სასჯელის შეფარდება, სამოქალაქო სამართალში – ზიანის ანაზღაურება, საფასურის გადახდა, ა.შ. იურიდიული შედეგი გამოხატულია სანქციით. სამართლის ნორმა შეიძლება იყოს სანქციის გარეშეც ( leges imperfectae ).
განასხვავებენ პიზიტიურ და ნეგატიურ სანქციებს. უმრავლესობა ნეგატიურია, ითვალისწინებს იურიდიულად არასასურველ შედეგს.
პოზიტიურ სანქციას სურს მართლზომიერი მოქმედების წახალისება. განასხვავებენ რეპრესიულ, რესტიტუციულ და პრევენციულ სანქციებს.
რეპრესიული სანქცია ანგარიშს უწევს დაზარალებული მხარის სამართლიანობის გრძნობას. რესტიტუციული ნორმის მიზანია ნორმის დარღვევამდე არსებული მდგომარეობის აღდგენა.პრევენცია სანქციის უმთავრესი ფუნქციაა და გულისხმობს სამართალდარღვევის თავიდან აცილებას სამართალდამრღვევი პირის ან საზოგადოების სხვა წევრებს მხრიდან.
სამართლის ნორმის სახეები
სამართლის ნორმები შეიძლება დაიყოს: 1) ნორმის ადრესატის; 2) ნორმატიული მოქმედების ძალის მიხედვით.
ადრესატის მიხედვით განასხვავებენ ზოგად და ინდივიდუალურ ნორმებს.
ინდივიდუალური ნორმა მიმართულია კონკრეტულად განსაზღვრული პირისკენ; ზოგადი ნორმა – ინდივიდთა ჯგუფისკენ, რომელიც არ არის განსაზღვრული. ზოგადი ნორმა ადგენს ჯგუფის განმასხვავებელ გვარეობით ნისნებს.
უპირობო ნორმის შესრულება სავალდებულოა ყოველგვარი წინასწარი პირობის გარეშე. განპირობებული ნორმა მოქმედებს გაშუალებულად, ე.ი. მხოლოდ განსაზღვრული პირობების არსებობისას.
დეფინიციური ნორმა მოქმედებს მხოლოდ სხვა ნორმებთან კავშირში.
სამართლის ნორმები შეიძლება დაიყოს: 1) ნორმის ადრესატის; 2) ნორმატიული მოქმედების ძალის მიხედვით.
ადრესატის მიხედვით განასხვავებენ ზოგად და ინდივიდუალურ ნორმებს.
ინდივიდუალური ნორმა მიმართულია კონკრეტულად განსაზღვრული პირისკენ; ზოგადი ნორმა – ინდივიდთა ჯგუფისკენ, რომელიც არ არის განსაზღვრული. ზოგადი ნორმა ადგენს ჯგუფის განმასხვავებელ გვარეობით ნისნებს.
უპირობო ნორმის შესრულება სავალდებულოა ყოველგვარი წინასწარი პირობის გარეშე. განპირობებული ნორმა მოქმედებს გაშუალებულად, ე.ი. მხოლოდ განსაზღვრული პირობების არსებობისას.
დეფინიციური ნორმა მოქმედებს მხოლოდ სხვა ნორმებთან კავშირში.
კონსპექტი – წესრიგის ფუნქცია
წესრიგი სამართლის უმნიშვნელოვანესი ფუნქციაა. წესრიგი ახასიათებს როგორც ადამიანთა საზოგადოებას, ასევე ორგანულ და არაორგანულ ბუნებასაც.
სამართლით დადგენილი წესრიგი უნდა იყოს ცვალებადი ე.ი. ღია. წესრიგის ძირითადი ელემენტია ადამიანი. წესრიგი არის მხოლოდ იქ, სადაც ადამიანი მოქმედებს ინდივიდუალური პასუხისმგებლობით. წესრიგი არ არის მხოლოდ იძულება.
სამართალი ასრულებს სოციალური მშვიდობის ფუნქციას. მართლწესრიგის ფუნქციაა კონფლიქტის მშვიდობიანი მოწესრიგება, როდესაც დავა წყდება არა ძლიერის სასარგებლოდ ან პირადი შეხედულების მიხედვით, არამედ, სამართლის მოთხოვნათა საფუძველზე.
სამართალი ხელს უწყობს კონფლიქტის მოწესრიგების ფუნქციას, განსხვავებული ინტერესების შერიგებასა და ასრულებას. სამართალს აკისრია კონფლიქტის პრევენციის ფუნქციაც. მართლწესრიგი არის მხოლოდ და მხოლოდ სახელმწიფოს პრეროგატივა.
სამართლებრივი უსაფრთხოება სამართლის უმნიშვნელოვანესი ფუნქციაა. ინდივიდმა წინასწარ უნდა იცოდეს, თუ რას მოითხოვს მისგან სამართლის ნორმა. გარდა ამისა, ურთიერთობაში მონაწილე მხარეს უნდა შეეძლოს მეორე მხარის ქცევის პროგნოზირებაც. სამართლებრივი უსაფრთხოება გამორიცხავს სახელმწიფოს კანონსაწინააღმდეგო ქცევას- კანონი ერთნაირად სავალდებულოა როგორც მოქალაქიც, ასევე, სახელმწიფოსთვის. კანონის ტექსტი უნდა ჩამოყალიბდეს ნათლად და გარკვევით.
სამართალი უნდა იყოს სტაბილური. კანონის ხშირი ცვლილებისას ნორმის ადრესატებს უჭირთ განსაზღვრონ ქცევის სასურველი მასშტაბი, რაც უარყოფითად აისახება მართლწესრიგის საერთო მდგომარეობაზე. მხოლოდ სტაბილური კანონმდებლობის დროს შეუძლია მოქალაქეს იმოქმედოს კანონის მოთხოვნათა დაცვით.
სამართალი კონსერვატიულ როლს ასრულებს. სამართალი უზრუნველყოფს პოლიტიკური ხელისუფლების შეცვლას არჩევნების გზით. მხოლოდ ტოტალური რეჟიმები აღიარებენ ,,მუდმივ’’ ხელისუფლებას. დემოკრატია, არსებითად, არის პოლიტიკური ხელისუფლების ცვლა, რომელიც უნდა შეიცვალოს კანონიერი და მშვიდობიანი გზით.
სამართლით დადგენილი წესრიგი უნდა იყოს ცვალებადი ე.ი. ღია. წესრიგის ძირითადი ელემენტია ადამიანი. წესრიგი არის მხოლოდ იქ, სადაც ადამიანი მოქმედებს ინდივიდუალური პასუხისმგებლობით. წესრიგი არ არის მხოლოდ იძულება.
სამართალი ასრულებს სოციალური მშვიდობის ფუნქციას. მართლწესრიგის ფუნქციაა კონფლიქტის მშვიდობიანი მოწესრიგება, როდესაც დავა წყდება არა ძლიერის სასარგებლოდ ან პირადი შეხედულების მიხედვით, არამედ, სამართლის მოთხოვნათა საფუძველზე.
სამართალი ხელს უწყობს კონფლიქტის მოწესრიგების ფუნქციას, განსხვავებული ინტერესების შერიგებასა და ასრულებას. სამართალს აკისრია კონფლიქტის პრევენციის ფუნქციაც. მართლწესრიგი არის მხოლოდ და მხოლოდ სახელმწიფოს პრეროგატივა.
სამართლებრივი უსაფრთხოება სამართლის უმნიშვნელოვანესი ფუნქციაა. ინდივიდმა წინასწარ უნდა იცოდეს, თუ რას მოითხოვს მისგან სამართლის ნორმა. გარდა ამისა, ურთიერთობაში მონაწილე მხარეს უნდა შეეძლოს მეორე მხარის ქცევის პროგნოზირებაც. სამართლებრივი უსაფრთხოება გამორიცხავს სახელმწიფოს კანონსაწინააღმდეგო ქცევას- კანონი ერთნაირად სავალდებულოა როგორც მოქალაქიც, ასევე, სახელმწიფოსთვის. კანონის ტექსტი უნდა ჩამოყალიბდეს ნათლად და გარკვევით.
სამართალი უნდა იყოს სტაბილური. კანონის ხშირი ცვლილებისას ნორმის ადრესატებს უჭირთ განსაზღვრონ ქცევის სასურველი მასშტაბი, რაც უარყოფითად აისახება მართლწესრიგის საერთო მდგომარეობაზე. მხოლოდ სტაბილური კანონმდებლობის დროს შეუძლია მოქალაქეს იმოქმედოს კანონის მოთხოვნათა დაცვით.
სამართალი კონსერვატიულ როლს ასრულებს. სამართალი უზრუნველყოფს პოლიტიკური ხელისუფლების შეცვლას არჩევნების გზით. მხოლოდ ტოტალური რეჟიმები აღიარებენ ,,მუდმივ’’ ხელისუფლებას. დემოკრატია, არსებითად, არის პოლიტიკური ხელისუფლების ცვლა, რომელიც უნდა შეიცვალოს კანონიერი და მშვიდობიანი გზით.
კონსპექტი – ლეგიტიმურობა და ლეგალურობა
სამართალი ლეგიტიმურია, რამდენადაც : 1) სამართლის ნორმა არის შესასრულებლად სავალდებულო ქცევის წესი; 2) სამართალი ეფუძნება ნორმის ადრესატების განსაზღვრული ნაწილის რწმენას, რომ ნორმა ლეგიტიმურია და , მაშასადამე, სავალდებულოა შესასრულებლად.
სამართალს ახასიათებს ფორმალური და მატერიალური ლეგიტიმურობა. ფორმალური ლეგიტიმურობა ნიშნავს, რომ სამართალი დადგენილია სათანადო პროცედურების დაცვით. მატერიალური ლეგიტიმურობა მოითხოვს, რომ სამართალი უნდა იყოს „სწორი“ სამართალი.
ლეგიტიმურობასა და ლეგალურობას შორის განსხვავება სათავეს იღებს ნაპოლეონის დროიდან. ლეგიტიმურია ქცევა, რომელიც ეფუძნება უზენაეს ნორმას ან უზენაეს ღირებულებას. ლეგიტიმურობა შეიძლება აისახოს ან არ აისახოს კანონსი – კანონიც შეიძლება იყოს არალეგიტიმური.
ლეგალურობა სახელმწიფო ხელისუფლების ფორმალურ-ორგანიზაციული პრინციპია. ლეგალურია ხელისუფლება, რომლის საქმიანობაც ხორციელდება კანონის საფუძველზე და მისი შესაბამისად.
ლეგიტიმურია ხელისუფლება, რომელიც: 1) ეფუძნება მოსახლეობის ფართო ფენების მხარდაჭერას; 2) აღიარებს პოლიტიკური ხელისუფლების შეცვლის საყოვლეთაოდ აღიარებულ და დემოკრატიულ პროცედურებს; 3) ხორციელდება თანამედროვე სოციალურ-პოლიტიკური გაერთიანების და არა კლანური ან კასტური დაჯგუფებების მიერ.
6. სამართლის რეგულაციური ფუნქციები
სამართალი არეგულირებს საზოგადოებრივ ურთიერთობებს და მხოლოდ საზოგადოებაში მოქმედებს. სამართლის რეგულაციური შესაძლებლობები ზღვარდადებულია სოციალური კანონზომიერებებით. ამავე დროს, საზოგადოებაც დამოკიდებულია სამართალზე.
საზოგადოებრივ ურთიერთობაში მონაწილე სუბიექტების წარმოდგენები არ ემთხვევა სამართლის ნორმატიულ მოთხოვნებს. სამართალი მოიცავს საზოგადოებრივი წესრიგის მხოლოდ გარკვეულ ნაწილს. საზოგადოებრივ ურთიერთობათა დიდი ნაწილი რეგულირდება ავტომატურად, იურიდიული ჩარევების გარეშე. სოციალურ წესრიგს სამართლის გარდა უზრუნველყოფენ სხვა ნორმატიული სისტემებიც.
სამართალი ახორციელებს ორგანიზაციულ ფუნქციას. სამართალი ასრულებს სოციალური მართვის ფუნქციას. სამართალი ასრულებს დაგეგმვისა და სოციალური პროგნოზირების ფუნქციას. ინდივიდის ქცევამ არ უნდა დაარღვიოს საზოგადოებისა და სხვა ინდივიდის ინტერესები.
სამართლის დაცვითი ფუნქცია გამოიხატება სამართალდარღვევაზე სათანადო რეაქციის ფორმით. იურიდიული სანქციების მუქარით სამართალი იცავს საზოგადოებას და ასრულებს რეპრესიულ ფუნქციას.
სამართალი უზრუნველყოფს სოციალურ ურთიერთობათა სტაბილურობას. უსაფრთხოებისა და სოციალური თანხმობის უზრუნველყოფა სამართლის მნიშვნელოვანი ფუნქციაა.
სამართალი ასრულებს სოციალური ინტეგრაციის ფუნქციას, რამდენადაც საზოგადოების წევრებს უყალიბებს ერთიანობასა და სოციალური სოლიდარობის განცდას.
იძულება სამართლის სპეციფიკური ფუნქციაა. საზოგადოებრივი იძულება ხორციელდება ორგანიზებულად და მხოლოდ უფლებამოსილი სახელმწიფო ორგანოების მიერ , განსაზღვრული პროცესუალური წესების დაცვით. მორალური ნორმების იძულებითი მოქმედება უზრუნველყოფილია საზოგადოებრივი ზეწოლის მექანიზმით, ძირიტადად, საზოგადოების წევრების მიერ ამორალური ქცევის დაგმობის ფორმით.
სამართალს ახასიათებს ფორმალური და მატერიალური ლეგიტიმურობა. ფორმალური ლეგიტიმურობა ნიშნავს, რომ სამართალი დადგენილია სათანადო პროცედურების დაცვით. მატერიალური ლეგიტიმურობა მოითხოვს, რომ სამართალი უნდა იყოს „სწორი“ სამართალი.
ლეგიტიმურობასა და ლეგალურობას შორის განსხვავება სათავეს იღებს ნაპოლეონის დროიდან. ლეგიტიმურია ქცევა, რომელიც ეფუძნება უზენაეს ნორმას ან უზენაეს ღირებულებას. ლეგიტიმურობა შეიძლება აისახოს ან არ აისახოს კანონსი – კანონიც შეიძლება იყოს არალეგიტიმური.
ლეგალურობა სახელმწიფო ხელისუფლების ფორმალურ-ორგანიზაციული პრინციპია. ლეგალურია ხელისუფლება, რომლის საქმიანობაც ხორციელდება კანონის საფუძველზე და მისი შესაბამისად.
ლეგიტიმურია ხელისუფლება, რომელიც: 1) ეფუძნება მოსახლეობის ფართო ფენების მხარდაჭერას; 2) აღიარებს პოლიტიკური ხელისუფლების შეცვლის საყოვლეთაოდ აღიარებულ და დემოკრატიულ პროცედურებს; 3) ხორციელდება თანამედროვე სოციალურ-პოლიტიკური გაერთიანების და არა კლანური ან კასტური დაჯგუფებების მიერ.
6. სამართლის რეგულაციური ფუნქციები
სამართალი არეგულირებს საზოგადოებრივ ურთიერთობებს და მხოლოდ საზოგადოებაში მოქმედებს. სამართლის რეგულაციური შესაძლებლობები ზღვარდადებულია სოციალური კანონზომიერებებით. ამავე დროს, საზოგადოებაც დამოკიდებულია სამართალზე.
საზოგადოებრივ ურთიერთობაში მონაწილე სუბიექტების წარმოდგენები არ ემთხვევა სამართლის ნორმატიულ მოთხოვნებს. სამართალი მოიცავს საზოგადოებრივი წესრიგის მხოლოდ გარკვეულ ნაწილს. საზოგადოებრივ ურთიერთობათა დიდი ნაწილი რეგულირდება ავტომატურად, იურიდიული ჩარევების გარეშე. სოციალურ წესრიგს სამართლის გარდა უზრუნველყოფენ სხვა ნორმატიული სისტემებიც.
სამართალი ახორციელებს ორგანიზაციულ ფუნქციას. სამართალი ასრულებს სოციალური მართვის ფუნქციას. სამართალი ასრულებს დაგეგმვისა და სოციალური პროგნოზირების ფუნქციას. ინდივიდის ქცევამ არ უნდა დაარღვიოს საზოგადოებისა და სხვა ინდივიდის ინტერესები.
სამართლის დაცვითი ფუნქცია გამოიხატება სამართალდარღვევაზე სათანადო რეაქციის ფორმით. იურიდიული სანქციების მუქარით სამართალი იცავს საზოგადოებას და ასრულებს რეპრესიულ ფუნქციას.
სამართალი უზრუნველყოფს სოციალურ ურთიერთობათა სტაბილურობას. უსაფრთხოებისა და სოციალური თანხმობის უზრუნველყოფა სამართლის მნიშვნელოვანი ფუნქციაა.
სამართალი ასრულებს სოციალური ინტეგრაციის ფუნქციას, რამდენადაც საზოგადოების წევრებს უყალიბებს ერთიანობასა და სოციალური სოლიდარობის განცდას.
იძულება სამართლის სპეციფიკური ფუნქციაა. საზოგადოებრივი იძულება ხორციელდება ორგანიზებულად და მხოლოდ უფლებამოსილი სახელმწიფო ორგანოების მიერ , განსაზღვრული პროცესუალური წესების დაცვით. მორალური ნორმების იძულებითი მოქმედება უზრუნველყოფილია საზოგადოებრივი ზეწოლის მექანიზმით, ძირიტადად, საზოგადოების წევრების მიერ ამორალური ქცევის დაგმობის ფორმით.
კონსპექტი – სამართალი განსხვავებულ კულტურებში
კლასიკური რომის იურიდიული აზროვნება კონცენტრირებული იყო დავის სამართლებრივ გადაწყვეტაზე და ნაკლებად ეხებოდა ზოგად წესებსა და პრინციპებს. ასევე დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ცალკეულ საკითხებზე მიღებულ კონკრეტულ გადაწყვეტილებებსა და იურისტთა შეხედულებებს. რომაელი იურისტები ნაკლებად ცდილობდნენ თავიანთი შეხედულებების დასაბუთებას, როცა შუა საუკუნეების იურისპუდენცია ეფუძნებოდა როგორც რომისა და კანონიკური სამართლის კრებულს, ასევე იურიდიულ ლოგიკას.
კონტინენტური ევროპის იურიდიულმა აზროვნებამ გვიან შუა საუკუნეებიდან თანდათან უარყო პრეცედენტის სავალდებულოობა. გერმანულმა იურიდიულმა აზროვნებამ განავითარა ზოგადი პრინციპები, რომლებმაც სამართლის წყაროს მნიშვნელობა შეიძინეს. კონკრეტული შემთხვევა უკვე წყდებოდა უშუალოდ პრინციპების საფუძველზე. პრინციპების როლი განსაკუთრებით გამოიკვეთა XIX საუკუნის ე.წ. პანდექტიკაში. პანდექტიკა სამართლის ინსტიტუტებს (ქორწინება, საკუთრება, ხელშეკრულება) განიხილავდა როგორც პირველადს, ხოლო ქცევის წესებს, როგორც მეორადს, წარმოებულს.
გერმანული იურიდიული აზროვნებისგან განსხვავებული მიმართულება აირჩიეს ფრანგებმა. კანონი განიხილებოდა სამართლის ერთადერთ ლეგიტიმურ წყაროდ. კანონს უნდა მოეცვა ყველა მნიშვნელოვანი იურიდიული საკითხი. სამართლის შეფარდების პროცესში გამოიყენებოდა მხოლოდ კანონზე დაფუძნებული არგუმენტები.
ინგლისური common law ეფუძნება რომის სამართლებრივი აზროვნების ტრადიციებს. სამართლის უმთავრესი წყაროა პრეცედენტი. პრეცედენტული სამართლის ქვეყნებში იურისტი შემოიფარგლება გადასაწყვეტი შემთხვევის ზუსტი ანალიზით და მსგავს პრეცედენტთან შედარებით. სასამართლო პრაქტიკაში არსებული ხარვეზების შევსებისას სამართლის შემფარდებელ იურისტს შეუძლია დაეყრდნოს საზოგადოებრივ, ეთიკურ, პოლიტიკურ და სხვა არაიურიდიულ არგუმენტებს.
იაპონურ კულტურაში ჯგუფს უპირატესობა ენიჭება ინდივიდის წინაშე. დავის გადაწყვეტის ძირითად გარანტიად განიხილება ზემოქმედების არა იურიდიული, არამედ კოლექტიური მექანიზმები. ტრადიციული იაპონური გაგებით კანონი უნდა იცავდეს კოლექტიურ ღირებულებით წარმოდგენებს. XIX საუკუნის იაპონია ორიენტირებული იყო ფრანგულ, ხოლო მოგვიანებით – გერმანულ კანონმდებლობაზე. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ იაპონიაში დიდი იყო ამერიკული იურიდიული აზროვნების გავლენაც.
კოლექტივისა და ჯგუფის ინტერესები დომინირებს ჩინურ სამართლებრივ კულტურაშიც. ინდივიდი უნდა ემსახუროს კოლექტივს და შეასრულოს თავისი სოციალური მოვალეობები სახელმწიფოსა და საზოგადოების წინაშე. ინდივიდი ექვემდებარება საზოგადოებას – მას არ გააჩნია არანაირი დამოუკიდებელი პოზიცია.
ბუდიზმი ხაზგასმით გამოყოფს ინდივიდის სულიერ თავისთავადობას, მაგრამ , იურიდიულ საკითხებს განიხილავს მხოლოდ მოვალეობის და არა უფლებების კუთხით. პიროვნების ფიზიკურ არსებობას ბუდიზმი დამოუკიდებელ ღირებულებას არ ანიჭებს. ინდივიდის ფიზიკური ყოფიერება ემსახურება მხოლოდ სულიერ განვითარებას. ბუდიზმი ნაკლებ ყურადღებას აქცევს ინდივიდუალური უფლებების დაცვას.
ინდუიზმი უპირატესობას ანიჭებს კოლექტიურ ღირებულებებს, ჰინდუს რელიგია არის კოსმიური წესრიგის ნაწილი.ჰინდუ ვალდებულია შეიმეცნოს ბუნებისა და საზოგადოებრივი წესრიგის კანონი და იცხოვროს ამ კანონის შესაბამისად, ადამიანმა უნდა განახორციელოს საკუთარი ბედისწერა. მხოლოდ ამ შემტხვევაში შეუძლია მას, რომ მომავალ ცხოვრებაში გახდეს ზემდგომი კასტის წევრი. ბუნებითი სამართლის თეორია, რომელიც უარყოფს ყოველგვარ კასტურ სისტემას, მიუღებელია ინდუიზმისათვის.
ისლამი ყურანს განიხილავს როგორც ღმერთის მიერ დადგენილ შეუცვლელ კანონს. რელიგია არის კონსტიტუციის, კანონისა და მისი ინტერპრეტაციის საფუძველი.
აფრიკულ კულტურაში ადამიანი განიხილება როგორც კოსმოსისა და ბუნების განუყოფელი ნაწილი. სამართლისა და მორალის სუბიექტი არის არა ინდივიდი, არამედ ოჯახი, კლანი, საზოგადოება. შედარებით ნაკლები მნიშვნელობა ენიჭება სახელმწიფოს იდეას. მატერიალურ სამართალთან შედარებით უფრო მეტი ყურადღება ეთმობა სამართლის პროცესუალურ ფორმებს და , ასევე, პროცესის რიტუალს.
კონტინენტური ევროპის იურიდიულმა აზროვნებამ გვიან შუა საუკუნეებიდან თანდათან უარყო პრეცედენტის სავალდებულოობა. გერმანულმა იურიდიულმა აზროვნებამ განავითარა ზოგადი პრინციპები, რომლებმაც სამართლის წყაროს მნიშვნელობა შეიძინეს. კონკრეტული შემთხვევა უკვე წყდებოდა უშუალოდ პრინციპების საფუძველზე. პრინციპების როლი განსაკუთრებით გამოიკვეთა XIX საუკუნის ე.წ. პანდექტიკაში. პანდექტიკა სამართლის ინსტიტუტებს (ქორწინება, საკუთრება, ხელშეკრულება) განიხილავდა როგორც პირველადს, ხოლო ქცევის წესებს, როგორც მეორადს, წარმოებულს.
გერმანული იურიდიული აზროვნებისგან განსხვავებული მიმართულება აირჩიეს ფრანგებმა. კანონი განიხილებოდა სამართლის ერთადერთ ლეგიტიმურ წყაროდ. კანონს უნდა მოეცვა ყველა მნიშვნელოვანი იურიდიული საკითხი. სამართლის შეფარდების პროცესში გამოიყენებოდა მხოლოდ კანონზე დაფუძნებული არგუმენტები.
ინგლისური common law ეფუძნება რომის სამართლებრივი აზროვნების ტრადიციებს. სამართლის უმთავრესი წყაროა პრეცედენტი. პრეცედენტული სამართლის ქვეყნებში იურისტი შემოიფარგლება გადასაწყვეტი შემთხვევის ზუსტი ანალიზით და მსგავს პრეცედენტთან შედარებით. სასამართლო პრაქტიკაში არსებული ხარვეზების შევსებისას სამართლის შემფარდებელ იურისტს შეუძლია დაეყრდნოს საზოგადოებრივ, ეთიკურ, პოლიტიკურ და სხვა არაიურიდიულ არგუმენტებს.
იაპონურ კულტურაში ჯგუფს უპირატესობა ენიჭება ინდივიდის წინაშე. დავის გადაწყვეტის ძირითად გარანტიად განიხილება ზემოქმედების არა იურიდიული, არამედ კოლექტიური მექანიზმები. ტრადიციული იაპონური გაგებით კანონი უნდა იცავდეს კოლექტიურ ღირებულებით წარმოდგენებს. XIX საუკუნის იაპონია ორიენტირებული იყო ფრანგულ, ხოლო მოგვიანებით – გერმანულ კანონმდებლობაზე. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ იაპონიაში დიდი იყო ამერიკული იურიდიული აზროვნების გავლენაც.
კოლექტივისა და ჯგუფის ინტერესები დომინირებს ჩინურ სამართლებრივ კულტურაშიც. ინდივიდი უნდა ემსახუროს კოლექტივს და შეასრულოს თავისი სოციალური მოვალეობები სახელმწიფოსა და საზოგადოების წინაშე. ინდივიდი ექვემდებარება საზოგადოებას – მას არ გააჩნია არანაირი დამოუკიდებელი პოზიცია.
ბუდიზმი ხაზგასმით გამოყოფს ინდივიდის სულიერ თავისთავადობას, მაგრამ , იურიდიულ საკითხებს განიხილავს მხოლოდ მოვალეობის და არა უფლებების კუთხით. პიროვნების ფიზიკურ არსებობას ბუდიზმი დამოუკიდებელ ღირებულებას არ ანიჭებს. ინდივიდის ფიზიკური ყოფიერება ემსახურება მხოლოდ სულიერ განვითარებას. ბუდიზმი ნაკლებ ყურადღებას აქცევს ინდივიდუალური უფლებების დაცვას.
ინდუიზმი უპირატესობას ანიჭებს კოლექტიურ ღირებულებებს, ჰინდუს რელიგია არის კოსმიური წესრიგის ნაწილი.ჰინდუ ვალდებულია შეიმეცნოს ბუნებისა და საზოგადოებრივი წესრიგის კანონი და იცხოვროს ამ კანონის შესაბამისად, ადამიანმა უნდა განახორციელოს საკუთარი ბედისწერა. მხოლოდ ამ შემტხვევაში შეუძლია მას, რომ მომავალ ცხოვრებაში გახდეს ზემდგომი კასტის წევრი. ბუნებითი სამართლის თეორია, რომელიც უარყოფს ყოველგვარ კასტურ სისტემას, მიუღებელია ინდუიზმისათვის.
ისლამი ყურანს განიხილავს როგორც ღმერთის მიერ დადგენილ შეუცვლელ კანონს. რელიგია არის კონსტიტუციის, კანონისა და მისი ინტერპრეტაციის საფუძველი.
აფრიკულ კულტურაში ადამიანი განიხილება როგორც კოსმოსისა და ბუნების განუყოფელი ნაწილი. სამართლისა და მორალის სუბიექტი არის არა ინდივიდი, არამედ ოჯახი, კლანი, საზოგადოება. შედარებით ნაკლები მნიშვნელობა ენიჭება სახელმწიფოს იდეას. მატერიალურ სამართალთან შედარებით უფრო მეტი ყურადღება ეთმობა სამართლის პროცესუალურ ფორმებს და , ასევე, პროცესის რიტუალს.
კონსპექტი – სამართალი როგორც კულტურის ფენომენი
სამართალი ყალიბდება და ვითარდება კულტურასთან ერთად. სამართლის როლი განსხვავებულია სხვადასხვა კულტურებში. ანტიკურ რომში სამართალი გაცილებით უფრო მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა, ვიდრე მაგალითად საბერძნეთში. აღსანიშნავია, რომ ცნობილ იურისტთა მთელი ფენა ჩამოყალიბდა ძველ რომში და არა ათენში. ჯერ კიდევ გვიან, შუა საუკუნეების ევროპაში, მოსამართლისა და სახელმწიფო მოხელის პოსტებზე, ძირითადად, იურისტები ინიშნებოდნენ, მაშინ, როდესაც ეს პოსტები ჩინეთში უმთავრესად ხელოვანებსა და ფილოსოფიაში განსწავლულ პირებს ეკავათ. სხვა კულტურებთან შედარებით, სამართლის მეცნიერებას დიდი როლი ეკისრება ევროპულ კულტურებში.
ისლამურ კულტურაში სამართალი ყურანს ეფუძნებოდა. თეოლოგიასთან სამართლის მეცნიერების მჭიდრო კავშირმა განსაზღვრა იურისპუდენციის ნაკლებად თავისუფალი ხასიათი ისლამურ ქვეყნებში. ევროპულ კულტურაში იურისპუდენცია უფრო ნაკლებად იყო დამოკიდებული რელიგიაზე.
ევროპის ბევრი ქვეყნის სამართლის სისტემას საფუძვლად დაედო რომის სამართალი. რომის სამართალი რეცეფციის პროცესი, ძირითადად, უნივერსიტეტის კულტურული გავლენით წარიმართა.
შედარებით-სამართლებრივი ანალიზი საშუალებას იძლევა გავარკვიოთ თუ როგორ „მუშაობს“ ესა თუ ის სამართლებრივი ინსტიტუტი სხვა ქვეყნების იურიდიულ პრაქტიკაში. იზოლირებული სამართლებრივი კულტურა არ არსებობს.
განვითარების შედარებით დაბალ საფეხურზე მყოფი საზოგადოების კულტურას მარტივი და ნაკლებად კომპლექსური სტრუქტურა და პრიმიტიული მართლწესრიგი ჰქონდა. პრიმიტიულ მართლწესრიგში არ მოქმედებდა ქცევის წესების ერთიანი სისტემა; არ არსებობდა ორგანიზაზებული მართლმსაჯულება. ქცევის წესები მცირერიცხოვანი იყო და არ იყო წერილობით დაფიქსირებული.
მაღალგანვითარებულ სამართლებრივ კულტურებში განასხვავებენ არქაულ და რაციონალურ სამართალს. არქაული ტიპის იყო რომის სამართალი. თანამედროვე სამართალი აღიარებს სახელმწიფოს აბსოლუტურ მონოპოლიას იძულებაზე.
რელიგია დიდ გავლენას ახდენს სამართალზე. სამართალსა და კულტურას შორის კავშირზე დიდ გავლენას ახდენს ენა. ენა არის სამართლის ნორმის გამოხატვის ერთადერთი ფორმა.
ისლამურ კულტურაში სამართალი ყურანს ეფუძნებოდა. თეოლოგიასთან სამართლის მეცნიერების მჭიდრო კავშირმა განსაზღვრა იურისპუდენციის ნაკლებად თავისუფალი ხასიათი ისლამურ ქვეყნებში. ევროპულ კულტურაში იურისპუდენცია უფრო ნაკლებად იყო დამოკიდებული რელიგიაზე.
ევროპის ბევრი ქვეყნის სამართლის სისტემას საფუძვლად დაედო რომის სამართალი. რომის სამართალი რეცეფციის პროცესი, ძირითადად, უნივერსიტეტის კულტურული გავლენით წარიმართა.
შედარებით-სამართლებრივი ანალიზი საშუალებას იძლევა გავარკვიოთ თუ როგორ „მუშაობს“ ესა თუ ის სამართლებრივი ინსტიტუტი სხვა ქვეყნების იურიდიულ პრაქტიკაში. იზოლირებული სამართლებრივი კულტურა არ არსებობს.
განვითარების შედარებით დაბალ საფეხურზე მყოფი საზოგადოების კულტურას მარტივი და ნაკლებად კომპლექსური სტრუქტურა და პრიმიტიული მართლწესრიგი ჰქონდა. პრიმიტიულ მართლწესრიგში არ მოქმედებდა ქცევის წესების ერთიანი სისტემა; არ არსებობდა ორგანიზაზებული მართლმსაჯულება. ქცევის წესები მცირერიცხოვანი იყო და არ იყო წერილობით დაფიქსირებული.
მაღალგანვითარებულ სამართლებრივ კულტურებში განასხვავებენ არქაულ და რაციონალურ სამართალს. არქაული ტიპის იყო რომის სამართალი. თანამედროვე სამართალი აღიარებს სახელმწიფოს აბსოლუტურ მონოპოლიას იძულებაზე.
რელიგია დიდ გავლენას ახდენს სამართალზე. სამართალსა და კულტურას შორის კავშირზე დიდ გავლენას ახდენს ენა. ენა არის სამართლის ნორმის გამოხატვის ერთადერთი ფორმა.
კონსპექტი – როულზი სამართლიანობის შესახებ
როულზმა ჩამოაყალიბა სამართლიანობის თანამედროვე თეორია. მან სოციალური ხელშეკრულების საფუძველზე განავითარა შეხედულებები. როულზი თავის თეორიას უწოდებს კატეგორიული იმპერატივის „პროცედურულ’’ ინტერპრეტაციას.
როულზი აყალიბებს იმას, რომ ინდივიდმა უნდა განსაზღვროს მომავალი საზოგადოებრივი წესრიგი. მისი აზრით, ჰიპოთეტური საზოგადოების წევრები თანხმდებიან 2 პრინციპზე: 1) თითოეულს უნდა ჰქონდეს თანაბარი უფლება ძირითადი თავისუფლებების ფართო სისტემებიდან; 2) სოციალური და ეკონომიკური უთანასწორობა. იგი უნდა ემსახურებოდეს თითოეულის კეთილდღეობას და ეს უთანასწორობა დაკავშირებული უნდა იყოს ყველასთვის ღია და ხელმისაწვდომ სოციალურ სტატუსთან.
როულზი ამართლებს ადამიანებს შორის რეალურად არსებულ განსხვავებას. პოლიტიკური და ეკონომიკური უთანასწორობა დასაშვებია იმდენად, რამდენადაც ეს უთანასწორობა არავის ზიანს არ მიაყენებს.
როულზის კონცეფცია არის ინდივიდუალისტური (“სოციალურ-ლიბერალური“). სამართლიანობა გულისხმობს შანსების თანასწორობას. როულზის თეორია ბუნებითი სამართლის რეცეფციაა, მნიშვნელობა ენიჭება პროპორციული სამართლიანობის იდეას.
როულზი აყალიბებს იმას, რომ ინდივიდმა უნდა განსაზღვროს მომავალი საზოგადოებრივი წესრიგი. მისი აზრით, ჰიპოთეტური საზოგადოების წევრები თანხმდებიან 2 პრინციპზე: 1) თითოეულს უნდა ჰქონდეს თანაბარი უფლება ძირითადი თავისუფლებების ფართო სისტემებიდან; 2) სოციალური და ეკონომიკური უთანასწორობა. იგი უნდა ემსახურებოდეს თითოეულის კეთილდღეობას და ეს უთანასწორობა დაკავშირებული უნდა იყოს ყველასთვის ღია და ხელმისაწვდომ სოციალურ სტატუსთან.
როულზი ამართლებს ადამიანებს შორის რეალურად არსებულ განსხვავებას. პოლიტიკური და ეკონომიკური უთანასწორობა დასაშვებია იმდენად, რამდენადაც ეს უთანასწორობა არავის ზიანს არ მიაყენებს.
როულზის კონცეფცია არის ინდივიდუალისტური (“სოციალურ-ლიბერალური“). სამართლიანობა გულისხმობს შანსების თანასწორობას. როულზის თეორია ბუნებითი სამართლის რეცეფციაა, მნიშვნელობა ენიჭება პროპორციული სამართლიანობის იდეას.
კონსპექტი – სამართლიანობის თეორიები
განასხვავებენ სამართლიანობის ანალიტიკურ, ემპირიულ და ნორმატიულ თეორიებს. სამართლიანობის ანალიტიკური თეორია აანალიზებს სამართლიანობის ცნების ლოგიკურ სტრუქტურასა და ლინგვისტურ (ენობრივ) შინაარსს. ანალიტიკური თეორია სამართლიანობის ემპირიული ან ნორმატიული თეორიების ნაწილის წარმოადგენს.
სამართლიანობის დესკრიფციული თეორია (ემპირიული თეორია) აანალიზებს სამართლიანობის შესახებ საზოგადოებაში არსებულ შეხედულებებს, არკვევს ამ შეხედულებების როლს საზოგადოების განვითარების პროცესში.
სამართლიანობის ნორმატიული თეორია არა მარტო აღწერს ადამიანთა ფაქტობრივ წარმოდგენებს, არამედ აფასებს კიდეც. ნორმატიულ თეორიაში გამოიყოფა სამართლიანობის პროცედურული და მატერიალური თეორიები.
სამართლიანობის მატერიალური თეორია ცდილობს კონკრეტულად განსაზღვროს თუ რა არის სამართლიანი და უსამართლო. სამართლიანობის მატერიალური თეორია ეძებს იმ მასშტაბებს, რომლის მეშვეობითაც შეიძლება დასაბუთდეს გადაწყვეტილების სისწორე ან მცდარობა.
ბუნებით-სამართლებრივი თეორიის მიხედვით, სამართლიანობა არსებობს ადამიანის ნებისგან დამოუკიდებლად, ხოლო მისი „აღმოჩენა“ შესაძლებელია შემეცნების პროცესში.
სამართლიანობის პროცედურული თეორია აყალიბებს სამართლიანი გადაწყვეტილების მიღების წესებსა და პირობებს. იგი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს პროცედურულ წესებს. სამართლიანობა მიიღწევა პროცესის გზით.
განასხვავებენ პროცედურული თეორიის სახელშეკრულებო და სასამართლო მოდელს. სახელშეკრულებო მოდელი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს თანასწორობას და ასევე გამორიცხავს იძულებას. სახელშეკრულებო თეორიისთვის მნიშვნელოვანია მხარეების მოლოდინი, რომელიც დაკავშირებულია სამართლიანი გადაწყვეტილების მიღებასთან. სახელშეკრულებო მოდელისთვის უცხოა მხარეებს შორის იერარქია.
სახელშეკრულებო მოდელის თანამედროვე ფორმაა სამართლიანობის არგუმენტაციულითეორია. არგუმენტაციული თეორია შეიმუშავებს იმ წესებსა და პირობებს , რომელიც უზრუნველყოფს კონსენსუსს იმის შესახებ, თუ რა არის სამართლიანი ან უსამართლო. არგუმენტირებულ თეორიას დიდი დამსახურება მიუძღვის ეთიკური საკითხების რაციონალურ შემეცნებაში. თუმცა, არგუმენტაციული თეორიის მიერ შემუშავებული წესების შესრულება მხოლოდ მიახლოებითაა შესაძლებელი.
პროცედურული თეორიის სასამართლო მოდელის თანახმად, დავის შემთხვევაში გადაწყვეტილება უნდა მიიღოს მესამე, დამოუკიდებელმა და კვალიფიციურმა მხარემ. სამართლიანობის პროცედურული თეორიის სასამართლო მოდელი მოსამართლეს ავალდებულებს, რომ გაითვალისწინოს პროცესის თითოეული მონაწილის აზრით, მისცემ მათ საკუთარი არგუმენტების წარმოჩენის თანაბარი შანსი, არგუმენტირებულად დაასაბუთოს მიღებული გადაწყვეტილება.
სამართლიანობის დესკრიფციული თეორია (ემპირიული თეორია) აანალიზებს სამართლიანობის შესახებ საზოგადოებაში არსებულ შეხედულებებს, არკვევს ამ შეხედულებების როლს საზოგადოების განვითარების პროცესში.
სამართლიანობის ნორმატიული თეორია არა მარტო აღწერს ადამიანთა ფაქტობრივ წარმოდგენებს, არამედ აფასებს კიდეც. ნორმატიულ თეორიაში გამოიყოფა სამართლიანობის პროცედურული და მატერიალური თეორიები.
სამართლიანობის მატერიალური თეორია ცდილობს კონკრეტულად განსაზღვროს თუ რა არის სამართლიანი და უსამართლო. სამართლიანობის მატერიალური თეორია ეძებს იმ მასშტაბებს, რომლის მეშვეობითაც შეიძლება დასაბუთდეს გადაწყვეტილების სისწორე ან მცდარობა.
ბუნებით-სამართლებრივი თეორიის მიხედვით, სამართლიანობა არსებობს ადამიანის ნებისგან დამოუკიდებლად, ხოლო მისი „აღმოჩენა“ შესაძლებელია შემეცნების პროცესში.
სამართლიანობის პროცედურული თეორია აყალიბებს სამართლიანი გადაწყვეტილების მიღების წესებსა და პირობებს. იგი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს პროცედურულ წესებს. სამართლიანობა მიიღწევა პროცესის გზით.
განასხვავებენ პროცედურული თეორიის სახელშეკრულებო და სასამართლო მოდელს. სახელშეკრულებო მოდელი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს თანასწორობას და ასევე გამორიცხავს იძულებას. სახელშეკრულებო თეორიისთვის მნიშვნელოვანია მხარეების მოლოდინი, რომელიც დაკავშირებულია სამართლიანი გადაწყვეტილების მიღებასთან. სახელშეკრულებო მოდელისთვის უცხოა მხარეებს შორის იერარქია.
სახელშეკრულებო მოდელის თანამედროვე ფორმაა სამართლიანობის არგუმენტაციულითეორია. არგუმენტაციული თეორია შეიმუშავებს იმ წესებსა და პირობებს , რომელიც უზრუნველყოფს კონსენსუსს იმის შესახებ, თუ რა არის სამართლიანი ან უსამართლო. არგუმენტირებულ თეორიას დიდი დამსახურება მიუძღვის ეთიკური საკითხების რაციონალურ შემეცნებაში. თუმცა, არგუმენტაციული თეორიის მიერ შემუშავებული წესების შესრულება მხოლოდ მიახლოებითაა შესაძლებელი.
პროცედურული თეორიის სასამართლო მოდელის თანახმად, დავის შემთხვევაში გადაწყვეტილება უნდა მიიღოს მესამე, დამოუკიდებელმა და კვალიფიციურმა მხარემ. სამართლიანობის პროცედურული თეორიის სასამართლო მოდელი მოსამართლეს ავალდებულებს, რომ გაითვალისწინოს პროცესის თითოეული მონაწილის აზრით, მისცემ მათ საკუთარი არგუმენტების წარმოჩენის თანაბარი შანსი, არგუმენტირებულად დაასაბუთოს მიღებული გადაწყვეტილება.
კონსპექტი – სამართლიანობა და თანასწორობა
თანასწორობა რეალურ სინამდვილეში არ არსებობს – სრული თანასწორობის ცნება შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ ჰიპოთეტურად. იურიდიული ცნებები აბსტრაქტულია იმიტომ, რომ ნორმა მოქმედებს ყველა ერთგვაროვანი და მსგავსი ურთიერთობების მიმართ.
თანასწორობის პრინციპი დასაბამს იღებს ღმერთის წინაშე ადამიანის თანასწორობის ქრისტიანული იდეიდან. რაც შეეხება კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპს, იგი ჩამოყალიბდა შედარებით გვიან, აღორძინების და განმანათლებლობის ეპოქაში. თანასწორობის პრინციპი აღიარებულია თანამედროვე დემოკრატიული სახელმწიფოების კონსტიტუციასა და კანონმდებლობაში.
კანონის წინაშე ადამიანის თანასწორობა არის საყოველთაო, ზოგადი პრინციპი. კანონით აკრძალულია დისკრიმინაციის ნებისმიერი ფორმა. კანონის წინაშე თანასწორობა კონსტიტუციური პრინციპია. სამართალი უშვებს გარკვეულ გამონაკლისს კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპიდან.
კანონით იკრძალება მხოლოდ განსაზღვრული უთანასწორობა. კანონმდებელი არ ესწრაფვის ტოტალურ თანასწორობას. თანასწორობა მოითხოვს, რომ კანონმდებელმა საგნობრივად უთანასწორო არ უნდა განიხილოს, როგორც თანასწორი, ხოლო საგნობრივარ თანასწორი როგორც უთანასწორო.
სამართალს ახასიათებს მხოლოდ ფორმალური თანასწორობა. ფაქტობრივი თანასწორობა სამართლიანობის პრობლემაა. თანასწორობა განაწილების ყველაზე მარტივი წესია, რომლის დროსაც თითოეული ღებულობს თანაბარ წილს. თანასწორ საწყისებზე განაწილება ხდება შეტანილი წვლილისა და მოთხოვნილებისაგან დამოუკიდებლად. თანასწორი განაწილების სქემაში იკვეთება პარადოქსიც. ცალკეული ჯგუფების ხელშეწყობა უკვე ნიშნავს უთანასწორობას.
ყველა ადამიანი თანასწორია კანონის წინაშე. კანონი არ ამბობს, რომ ყველა ადამიანი თანასწორია.
თანასწორობის პრინციპი დასაბამს იღებს ღმერთის წინაშე ადამიანის თანასწორობის ქრისტიანული იდეიდან. რაც შეეხება კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპს, იგი ჩამოყალიბდა შედარებით გვიან, აღორძინების და განმანათლებლობის ეპოქაში. თანასწორობის პრინციპი აღიარებულია თანამედროვე დემოკრატიული სახელმწიფოების კონსტიტუციასა და კანონმდებლობაში.
კანონის წინაშე ადამიანის თანასწორობა არის საყოველთაო, ზოგადი პრინციპი. კანონით აკრძალულია დისკრიმინაციის ნებისმიერი ფორმა. კანონის წინაშე თანასწორობა კონსტიტუციური პრინციპია. სამართალი უშვებს გარკვეულ გამონაკლისს კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპიდან.
კანონით იკრძალება მხოლოდ განსაზღვრული უთანასწორობა. კანონმდებელი არ ესწრაფვის ტოტალურ თანასწორობას. თანასწორობა მოითხოვს, რომ კანონმდებელმა საგნობრივად უთანასწორო არ უნდა განიხილოს, როგორც თანასწორი, ხოლო საგნობრივარ თანასწორი როგორც უთანასწორო.
სამართალს ახასიათებს მხოლოდ ფორმალური თანასწორობა. ფაქტობრივი თანასწორობა სამართლიანობის პრობლემაა. თანასწორობა განაწილების ყველაზე მარტივი წესია, რომლის დროსაც თითოეული ღებულობს თანაბარ წილს. თანასწორ საწყისებზე განაწილება ხდება შეტანილი წვლილისა და მოთხოვნილებისაგან დამოუკიდებლად. თანასწორი განაწილების სქემაში იკვეთება პარადოქსიც. ცალკეული ჯგუფების ხელშეწყობა უკვე ნიშნავს უთანასწორობას.
ყველა ადამიანი თანასწორია კანონის წინაშე. კანონი არ ამბობს, რომ ყველა ადამიანი თანასწორია.
No comments:
Post a Comment